अजिंक्यतारा आणि बारामोटेची विहीर


अजिंक्यतारा आणि बारामोटेची विहीर

महाराष्ट्रातील काही किल्ल्यांमुळे त्या- त्या शहरांची खास विशेष ओळख झाली आहे. नुसती ओळख नव्हे तर त्यांचा मानबिंदूच तो . त्यातीलच एक सातारा शहरातील अजिंक्यतारा. अजिंक्यताऱ्याचे मूळ नाव खरे तर सातारा! पण गडाला असलेले हे नाव पुढे त्याच्या पायथ्याच्या वस्तीला मिळाले. मराठ्यांची ४ थी आणि शेवटची राजधानी म्हणजे अजिंक्यतारा.  याच  गडाच्या साक्षीने पुढे बाळाजी विश्वनाथ भट यांना पेशवाईची वस्त्रे मिळाली होती. मराठी साम्राज्याची ही राजधानी १८१८ पर्यंत तिचा मान राखून होती.पण त्यानंतर ११  फेब्रुवारी रोजी इंग्रजांनी मराठय़ांचा पराभव केला आणि अजिंक्यतारा पुन्हा गुलामीत गेला. त्यानंतर स्वातंत्र्यसूर्य उगवला तो थेट १५ ऑगस्ट १९४७ साली. खरं तर त्याच्या भाग्योदयाचा क्षण म्हणजे महाराजांनी ज्यावेळी या किल्ल्यावर २ महिने विश्रांती घेतली होती तो. ज्वर आल्यामुळे १६७६ च्या दरम्यान स्वत: राजे विश्रांतीसाठी या गडावर मुक्कामी होते.
असा हा ऐतिहासिक पार्श्वभूमी असलेला किल्ला पहायचा फार दिवसापासून मनाशी होतं आणि त्याचा प्लॅन ठरला तो हि आदल्या रात्रीच. शनिवारी कामावर जायचं रद्ध झालं आणि उद्याचा दिवस कुठे सत्कारणी लावावा हा विचार करत असतानाच डोळ्यासमोर एकदम उभा राहिला अजिंक्यतारा. आता रात्रीतच कोणाला सांगणार सोबत चालतो का !म्हणून ? मग एकटेच जायचं  ठरलं आणि तेवढ्यात अनिकेत चा मेसेज पहिला. सहज त्याला फोन केला आणि बोललो. "अनिकेत चल! उद्या येतोस का? अजिंक्यताराला!"
"तुम्ही कितीजण आहात ? आणि किती वाजता निघणार.. " -- अनिकेत
"कोणी नाही फक्त तू आणि मी .. चल . नाही तरी तुला माझ्यासोबत यायचं होतं ना मग चल उद्या "
"काय फक्त दोघेंच " अनिकेत अवाक झाला. पण तोही बरेच दिवस कुठे बाहेर गेला नसल्याने लगेच तयार झाला. तोही चक्क उद्याच्या शिफ्टला दांडी मारून. हि अशी दांडी वगैरे मारून ट्रेक ला जायची मजा काही वेगळीच असते नाही का?..




मग पुण्यावरून सकाळीच स्वारगेटला पोहोचलो आणि  ST ने गाठला थेट सातारा.
बस स्थानकातूनच रिक्षा ने आम्ही गडाच्या पायथ्याशी पोहोचलो. गाडी रस्ता थेट गडाच्या महादरवाजापर्यंत आपल्याला घेऊन जातो. तिथूनच पायथ्याशी असणाऱ्या सातारा शहराचा विस्तार आपल्याला दिसून येतो. गडाचा महादरवाजा आजही उत्तम स्थितीत आहे. त्याच्या पाकळ्यांमुळे तो अगदी विशेष भासतो. मुख्य दरवाजास पाच पदर आहेत आणि प्रत्येकावर काही देवता तर कमळ कोरलेले आहेत. त्यातील सगळ्यात आतील कमानीवर गणपतीची मूर्ती बसवलेली आहे. तसेच शरभाचे उत्तम शिल्पही दरवाजावर आपल्याला पाहायला मिळते. त्याच्या रेखीव रचना आणि कोरलेल्या शिल्पांमुळे दरवाजा खूप सुंदर दिसतो.  नेहमीप्रमाणे गडाच्या मुख्य दरवाजावर नमस्कार करून आत प्रवेश केला. दरवाजाच्या आतील बाजू पहाऱ्यासाठी असलेल्या देवड्या पाहायला मिळाल्या. थोडे वर चालून गेल्यावर  दुसरा दरवाजाने गडावरती दाखल झालो. गडावरून चंदन-वंदन आणि यवतेश्वरचे पठार दिसत होते. समोरच पडलेली इमारत, ध्वजस्तंभ, आणि मारुतीरायाचे सुंदर मंदिर पाहायला मिळाले. मंदिरात काळ्या पाषाणात असलेली मारुतीरायाची सुंदर मूर्तीची स्थापना केलेली आहे. मनोभावे शक्तीच्या या देवतेला नमस्कार करून आम्ही पुढे निघालो.
गडावरच आकाशवाणी, दूरदर्शन आणि पोलीस विभागाचे कार्यालय आहे. मारुतीच्या मंदिराबाहेर आल्याबरोबरच  महाराणी ताराबाई यांचे निधन ९ डिसेंबर १७६१ रोजी साताऱ्यातील अजिंक्यतारयावर झाले आणि त्यांची एक छोटीशी ओळख म्ह्णून एक फलक लावला आहे. परंतु त्यांची समाधी मात्र माहुली. ता. सातारा येथे कृष्णेच्या काठावर आहे.




महाराणी ताराबाई (१६७५-१७६१) ह्या छत्रपती राजाराम महाराजांच्या पहिल्या पत्‍नी आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांचे सरसेनापती हंबीरराव बाजीमोहिते यांची ताराबाई ही कन्या. मराठ्यांच्या इतिहासातील ही एक कर्तबगार राजस्त्री ! शिवाजीराजे आणि संभाजीराजेंच्या मागे कणखरपणे तिने राज्याची धुरा सांभाळली. संताजी, धनाजी यांना बरोबर घेऊन मोगलांना सळो की पळो करून सोडणारी ही रणरागिणी म्हणजे महाराष्ट्रातल्या कर्तृत्ववान स्त्रियांमधील एक मानाचं पान.
त्यांच्या कर्तृत्वाचे आणि पराक्रमाचे कवी गोविंद यांनी पुढीप्रमाणे वर्णन केले आहे.

दिल्ली झाली दीनवाणी। दिल्लीशाचे गेले पाणी।
ताराबाई रामराणी। भद्रकाली कोपली।।
रामराणी भद्रकाली। रणरंगी क्रुद्ध झाली।
प्रलयाची वेळ आली। मुगल हो सांभाळ।।

राजवाड्याचे अवशेष
 

राजवाड्याचा पाया


तिथूनच पुढे आम्ही बालेकिल्ल्यातील राजवाड्याच्या दिशेने निघालो. आजमितीला तो ढासळल्या स्थितीत असला तरी त्याच्या दगडी पायाचे बांधकाम पाहून त्याच्या त्यावेळच्या मजबुतीचा आपल्याला अंदाज येतो. याच्या शेजारीच महादेवाच्या मंदिराकडे जाणारी एक वाट आहे.  तिकडे आम्ही निघालो. बाजूलाच सुकलेले तळे होते आणि नुकताच मंदिराचा जीर्णोद्धार झाल्याचे दिसत होते. गडावर कुठेही गेलो तरी तेथील देवतेला दिवा-बत्ती करायचा शिरस्ता मी इथेही पार पडला. तिथून पुढे आम्ही मंगळाईच्या बुरुजाकडे निघालो. तिकडे जाणारी वाट हि चाफा, पळस, सावर अशी मोठाल्या गर्द झाडांनी भरलेली आहे. नुकताच पावसाळा संपून गेला असल्याने झाडी बरीच वाढली होती. त्यामुळेच रस्त्याचा थोडासा अंदाज चुकला आणि रस्त्याचा मागमूस येईनासा झाला.
"अरे मयुर ! आपण वाट चुकलो रे!! ". अनिकेत बोलला.
" टेंशन नॉट .. घाबरायचं  नाही. अश्या वेळेला फक्त चालत राहायचं  मार्ग आपोआप सापडतो. "
पुढे गेल्यावर मोठे तलाव लागले. हिरवट रंगाचे तलावाचे पाणी , बाजूला असललेला उतरता रास्ता, काठावरच असलेले मोठे झाड आणि बाजूला भरपूर झाडी. क्षणभर मला "गुलबकावली" गोष्टींमधल्या झाडाची आठवण झाली ज्यावर अजस्त्र अजगर राहत असल्याचे चित्र दाखवले होते. मनातल्या मनात मिश्किलपणे हसत  खरंच  एखादा तर नाही ना! असे म्हणत पुढे तटबंदीच्या बाजूने निघालो.






दक्षिण दरवाजा 
दक्षिण दरवाजातून उतरणारी वाट


थोड्याच वेळात समोर दिसला तो दक्षिण दरवाजा. बऱ्यापैकी नव्यानेच बसवलेला वाटत होता. हीच वाट पुढे मंगळादेवीकडे उतरते असे वाचण्यात आले होते. त्यामुळे इकडूनच जाऊया असे ठरवले. या दरवाज्यानेच खाली उतरलो. डाव्या बाजूला अजस्त्र शिळा;उभा कातळकडा, उजव्या बाजूला तीव्र उतार आणि मधून फक्त चिंचोळा मार्ग. वाट तशी भीतीदायक नाहीये परंतु काळजी घेतल्यास या मार्गावरून जाण्याचा आनंद आपण घेऊ शकतो. तसेच आम्ही पुढे पुढे निघालो. अजिंक्यतारावर बऱ्यापैकी वनराई असल्याने या मार्गावर उन्हाचा काही त्रास जाणवला नाही. गोलाकार फिरत फिरत वाट पुढे सरकत होती. पायवाट बऱ्यापैकी मळलेली वाटत होती. बरेचसे दुर्गप्रेमी गडाला प्रदक्षिणा करण्यासाठी याच मार्गाचा बहुधा वापर करत असावेत. अनिकेत तर भलताच खुश झाला होता. बऱ्याच दिवसांनी ट्रेक ला आल्याने तो आनंदी होता. चालता- चालता एकमेकांशी गप्पा मारत आणि अजिंक्यताऱ्याचा इतिहास आठवत पुढे निघालो.

गड प्रदक्षिणा करतानाच्या मार्गातून दिसणारा बुरुज


पन्हाळय़ाचा शिलाहार राजा भोज दुसरा याने ११९०च्या सुमारास हा गड बांधला. नंतर आदिलशाही, निजामशाही आणि मग  जुलै १६७३ रोजी हा स्वराज्यात आला. राजांच्या निधनानंतरची हि गोष्ट, राजाराम महाराजांनी त्यांची राजधानी नुकतीच पन्हाळगडावरून अजिंक्यताऱ्यावर हलविली होती. सन १६९९ मधील डिसेंबरचा तो महिना. औरंगजेबाचे एकेक मातब्बर सरदार तरबियातखान, रहुल्लाखान, मुनिमखान, मीर आतिश, मन्सूरखान, खुदाबंदाखान आणि प्रत्यक्ष औरंगजेबाचा मुलगा शहजादे मुहम्मद आजम गडाला वेढा घालून बसले होते. . खुद्द औरंगजेब करंज मुक्कामी राहून या सर्वावर देखरेख करत होता. इकडे स्वराज्यातील मूठभर मावळे किल्लेदार प्रयागजी प्रभूंच्या नेतृत्वाखाली दगडगोट्यांनी  झुंज देत होते. औरंगजेबाचा एक सरदार १३ डिसेंबर १६९९ रोजी एका पत्रात कळवतो, ‘आमच्याकडे सैन्य आहे, तोफा आहेत, आमचे मोर्चे गडापर्यंत पोहोचू पाहात आहेत, पण किल्ल्यातून होणाऱ्या दगडांच्या वर्षांवापुढे आम्हाला पुढे सरकता येत नाही. रात्री-अपरात्री मराठे बाहेर येऊन मुघल सैन्याला हैराण करत होते. बरेच महिने होऊनही किल्ला हातात येत नसल्याने शेवटी शाहजद्याने शक्कल लढवून गडाच्या पोटाखाली सुरुंग लावून दिले. पहिला स्फोट घडला आणि तटाची भिंत कोसळून खुद्द प्रयागजी प्रभूसह अनेक मराठे त्यात अडकले, जखमी झाले. या स्फोटानंतर मुघलांची सेना लगेचच पुढे सरकली, पण तेवढय़ात दुसऱ्या सुरुंगाचाही स्फोट झाला आणि त्यावेळी तटाबरोबर सारा कडाच खाली आला. तब्बल दोन हजार मुघल या दरडीखाली गाडले गेले.यातला एक दगड तर खुद्द औरंगजेबाजवळ येऊन पडला. होत्याचे नव्हते झाले. गड तर मिळाला नाहीच, पण स्वत:चेच हसे झाले. सातारा शहराच्या माची भागात पडलेला हा भलामोठा दगड आजही या घटनेची साक्ष देत उभा आहे असे म्हणतात. नंतर किल्ल्यावरील सामग्री संपताच मराठ्यांनी किल्ला सोडून दिला . नंतर २४ एप्रिल १७०० ला औरंगजेबाच्या ताब्यात आल्यावर त्याने याचे नाव ठेवले किले आजमतारा’. परंतु नंतर महाराणी ताराबाईच्या नेतृत्वाखाली मराठय़ांनी पुन्हा हा किल्ला जिंकून घेतला आणि याच वेळी आजमताऱ्याचे झालेअजिंक्यतारा! पुढे महाराणी ताराबाईंकडून छत्रपती संभाजीपुत्र शाहूंकडे गडाचा ताबा आला. या गडावरच मार्च १७०८ मध्ये त्यांचा राज्याभिषेक झाला आणि अजिंक्यताऱ्याला पुन्हा एकदा मराठय़ांच्या राजधानीचा मान मिळाला.

मेंगळाईदेवी मंदिर 






थोडा वेळ विश्रांती घेऊन आम्ही बरोबर मंगळादेवीच्या मंदिराजवळ खाली उतरलो. आमची गडप्रदक्षिणा पूर्ण झाली होती. देवीचे मंदिर फार सुंदर बांधले आहे आणि मूर्तीही तितकीच सुंदर मनाला प्रसन्न करणारी.आहे.  तिच्या दर्शनाने आमचा थकवा आपोपच दूर झाला आणि अनेक सुख-दु:खाचे सारे प्रसंग आपल्या हृदयी जपून ठेवणाऱ्या अजिंक्यताराला  एक गोड निरोप दिला.



नंतर आम्ही मार्गस्थ व्हायचे ठरवले ते शेरी लिंब या गावी; बारामोटेची विहीर पाहण्यासाठी. तत्पूर्वी जेवणासाठी जवळच्याच हॉटेल मध्ये शिरलो असताना. सहजचं  चौकशी केली. "ओ  काका! बारामोटेच्या विहिरीला कसं  जायचं?"
"बारामती व्हय!.. इकडून एशटी पकडा आणि जावा. ""
"ओ  काका बारामती नाही हो .. बाs राs मोटेचीs   विहीरss  " मी बोललो. समोरच्या दोघं-तिघांनी नि प्रश्नार्थक नजरेने आमच्याकडे पहिलं .
"हे असलं काय आम्हाला माहित नाय बघा".
इथे कोणाला माहित नाही त्यापेक्षा सरळ आम्ही रिक्षावाल्याला विचारूया म्हणून जाण्यासाठी किती घेणार असं विचारला असता त्याने अव्वा-च्या सव्वा भाव सांगितले.  मग शेवटी गोर--गरिबांची एस.टी च मदतीला आली. बस स्थानकांतून नुकतीच तिकडे जाणारी बस लागली होती. "वाट पाहीन पण एस.टी नेच जाईन" या एस.टी च्या ब्रीदवाक्याला जागून आम्ही लिंब या गावी उतरलो.
राष्ट्रीय महामार्ग क्र.४ ने सातारा शहरापासून पुण्याकडे येण्याच्या रस्त्यावर साधारण १२ कि.मी वर लिंब फाटा लागतो आणि तेथून उजवीकडे आत गेल्यावर ३ कि.मी. वर लिंब गाव आहे. ह्या गावाच्या दक्षिणेला २ कि.मी. अंतरावरील शेरीची वाडी या ठिकाणी कृष्णा नदीच्या तीरावर ही बारामोटेची विहीर आहे.
एस.टीतुन उतरल्यावर समोरच एक आजीबाई बसल्या होत्या. उतरल्या-उतरल्या आम्ही काही बोलायच्या आतच त्यांनी विचारलं, "इहिर बघाया आलाय व्हय!, असाच सरळ शेतातून जावा मग दिसलं तुम्हाला ".
आजींचे आभार मानून आम्ही मिरचीच्या शेतातून पुढे निघालो. शेतातून जाणारा मार्ग हा शॉर्ट-कट आहे. त्यामुळे थोड्याच वेळात आम्ही विहिरीजवळ आलो. असे काय आहे या विहिरीत याचे कुतूहल जे जागे होते ते पाहिल्यावरच कळलं कि, हि विहीर सुंदर स्थापत्यशास्त्र चे उत्तम उदाहरण आहे.






विहिरीचा व्यास ५० फूट आणि खोली ११० फूट असून आकार अष्टकोनी आणि शिवलिंगाकृती आहे. जणू काही जमिनीखालील महालात ही विहीर बांधली आहे. या विहिरीच्या मुख्य दरवाजावर उत्तम कलाकुसर केलेली आहे. अष्टकोनी विहीरीच्या प्रत्येक कोनात नागदेवतेची मूर्ती आहे. तसेच आतील बाजूस शरभाची दगडी मूर्ती आहे. कुठल्याही किल्ल्यावर महादरवाजावर उंचावर असलेले हे शिल्प खालून पारखून पाहणे शक्य नसते. जर एखाद्या कोणाला शरभाचे शिल्प जवळून पहावयाचे असेल तर बारामोटेवर असणारे हे शिल्प हि एक उत्तम संधी आहे. यावर कोरलेली शिल्पं हि राज्याची समृद्धी आणि पराक्रमाचं प्रतीक ठरतात.


शरभाचे शिल्पं 
मोट बसवण्याची जागा 

विहिरीवर १५ मोटा बसवण्यासाठी जागा बसवलेल्या आहेत. बहुधा उरलेल्या ३ या पर्यायी म्हणून बसवल्या असाव्यात. विहिरीला आत मध्ये जाण्यासाठी प्रशस्त असा जिना आणि चोरवाटा हि आहेत. ह्या चोरावाटांतून वर आले की १२ मोटांची जागा, दरबाराची आणि सिंहासनाची जागा बघायला मिळते.. या विहिरीचा इतिहास असा कि हि विहीर ३०० वर्षे जुनी आहे इ.स.वी.सन. १७१९ ते १७२४ या दरम्यान शाहू महाराजांची पत्नी वीरुबाई हिनं ही दगडी विहीर बांधल्याचं सांगितलं जातं. विहीर निर्माण करते वेळी ३३०० आंब्याची कलमं लावून इथे आमराईची निर्मिती करण्यात आली होती. या विहीरीचं सर्व बांधकाम हेमाडपंती आहे आणि याची खूण म्हणजे विहीर बांधताना दगड एकमेकांना जोडण्यासाठी चुना सिमेंट अशा कोणत्याही गोष्टीचा वापर केला नाही.
राजमहालाच्या पायऱ्या चढून वर गेल्यावर आम्हाला एक दगडी सिंहासन दिसलं. त्याच्याकडे पाहिल्यास असे वाटतं  कि जणू काही आपल्याला सांगतोय कि,  पेशव्यांच्या, शाहुंच्या अनेक खासगी बैठका, न्याय-निवाडे , निवांत क्षण याचा मी साक्षीदार आहे. 


दगडी सिंहासन


दगडी चाकं 

विहिरीच्या तोंडावरच दोन दगडी चाकं  आम्हाला पाहायला मिळाली, तिथल्याच ग्रामस्थाला विचारला असता त्यांनी सांगितली कि,  या विहिरीच्‍या बांधकासाठी लागणारे दगड आणण्यासाठी जो गाडा वापरला त्याची ती आहेत. विहिरीच्या वरच्या भागात एक झरोका आहे, अगदी राजस्थानमधील महालाच्या झरोक्या सारखा. तिथे उभा राहिला असता, वरून खाली विहिरीचा तळ  आपण पाहू शकतो. नुकत्याच आलेल्या "बघतोस काय मुजरा कर" या मराठी चित्रपटात इथला काही भाग चित्रीत केला गेला आहे. शिवकालीन असलेली हि विहीर गावकऱ्यांसाठी आजही पाण्याचा उत्तम स्रोत ठरली आहे.




पाणी जाण्याचा मार्ग 


अशी हि ऐतिहासिक विहीर पाहून आम्ही परतीच्या वाटेल लागलो आणि पुन्हा त्याच थांब्यावर एस. टी ची वाट पाहत बसलो. थोड्याच वेळात मघाचच्याआजी पुन्हा आमच्या जवळ आल्या. "काय रे पोरांनो.. आलात इहिर बघून. कुठून आलात.? "
"आजी पुण्याहून आलो आम्ही"
"कशाला एवढ्या लांबना येतात..  असं  काय हाय त्या इहिरीत कुणास ठावं "
मग इतर चौकशी करत. कशी राजानं  हि विहीर बांधली. नि आम्ही शेती केली. तिथपासून ते स्वतःच्या लग्नापर्यंतच्या गमती जमती आजींच्या तोडून ऐकताना आम्हाला फार मजा येत होती. तेवढ्यात आमची एस. टी आली. आणि जाता -जाता आजींच्या हातावर खाऊ ठेवून त्यांना नमस्कार करून आम्ही निघालो. पण काही म्हणा या आजींमुळे आमचा प्रवासाचा शेवट मात्र गोड  झाला.
प्रत्येकाने एकदा तरी एखादा दिवस साताऱ्यातल्या अजिंक्यताऱ्यांचा इतिहास जागवत आणि प्राचीन बारामोटेच्या विहिरीसाठी घालवला तर पर्यटनाचा आनंद आणि इतिहासाची ओळख हे हेतू साध्य होतील. मग तुम्ही कधी जाताय?

इतिहास संदर्भ: सौजन्य विकिपीडिया

स्वराज्याचे तोरण (प्रचंडगड ) ते बनेश्वर दर्शन


स्वराज्याचे तोरण (प्रचंडगड ) ते बनेश्वर दर्शन





सह्य़ाद्रीचा दुर्गम मुलूख आणि त्यावरील या अभेद्य दुर्गाच्या मदतीने छत्रपती शिवरायांनी स्वराज्याची निर्मिती केली. शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापना करीत असताना इ.स. १६४७ मध्ये वयाच्या अवघ्या १६ व्य वर्षी पहिलाच घेतलेला हा किल्ला. शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला घेऊन स्वराज्याचे तोरण बांधले असे संबोधले जाते. गडावर तोरण जातीची पुष्कळ झाडी असल्यामुळे गडाचे नाव "तोरणा" पडले. महाराजांनी गडाची पहाणी करताना त्याच्या प्रचंड विस्तारामुळे याचे नांव बदलून 'प्रचंडगड' असे ठेवले आणि याच किल्ल्यावर सापडलेल्या धनाचा उपयोग शिवाजी महाराजांनी राजगडाच्या बांधणीसाठी केला. याची आणखी एक विशेषता म्हणजे औरंगजेब बादशहाने लढाई करून जिंकलेला असा हा मराठ्यांचा एकमेव किल्ला होय.

पाबे घाटातील प्रसन्न सकाळ 

हा किल्ला पाहायला मात्र तब्बल २४ वर्षाचा कालावधी जावा लागला. पुण्याला आल्यावर पहिला घाट घातला तो तोरण्याचाच. सचिन, हेमंत आणि आशुतोष मात्र आयत्यावेळी लटकले तरीही नेहमीप्रमाणे नितेश आणि मी आम्ही दोघे शिलेदार तयार झालो. सकाळी पहाटेच उठून तोरणा किल्ल्यावर जाण्यासाठी आम्ही मार्गस्थ झालो. पुण्यातील वातावरण नेहमीच प्रसन्न असतं. त्यात सकाळ ही अगदी प्रसन्न करणारी होती. मुंबई सारखी बजबज इथे नाही. सकाळी हवेत गारठा जाणवत होता त्यात जाताना खडकवासला मार्गे गेल्याने चांगलेच गारठलो होतो. सूर्योदयाला नुकतीच सुरुवात होत होती. त्यात २ दिवस अगोदर पाऊस पडून गेल्यामुळे पाबे घाटातील सकाळ ही फार मनाला प्रसन्न करणारी वाटत होती. घाटातून तोरणा किल्ल्याचे दुरून दर्शन होत होते. तोरणा हा अगदी आकाशाला भिडलेला भासत होता. रस्ता थोडा खराब असल्याने आम्हाला वेल्हे गावाजवळ पोहोचायला थोडा जास्त वेळ लागला. सकाळी-सकाळी कडकडून भूक लागली होती. वेल्हे गावातच "हॉटेल साई" नुकतेच उघडलेले वाटत होते.
"मावशी नाश्ता काही तयार आहे का ?" मी विचारले.
"हाय ना! पोहे हाईत आणि थोडा वेळ थांबलात तर गरम गरम वडे काढते त्ये पण देते"  .
बस! ना सकाळ सकाळ गरम गरम पोहे आणि बटाटा वडा अजून काय पाहिजे.. मस्त पैकी दोन्हीवर आम्ही ताव मारला.
"मावशी पाण्याची चव छान आहे हो ?"
"हाय ना.. मग .. हिरीचं पाणी हाय.."  मावशी ने खुशीने उत्तर दिले.
हॉटेलच्या बाहेर पडल्यावर एक मोती आमच्याकडे आशेने पाहत होता. मग आम्ही त्याला काही बिस्किटे खायला दिली. आमच्या पाठी पाठी तो ही आला. तो बिचारा त्या बिस्किटाच्या आशेने आमच्या बरोबर पूर्ण तोरणा चढेल हे आम्हाला कुठे तेव्हा माहित होत. तसेही तोरणा किल्ल्यावर जाणाऱ्या प्रत्येक ट्रेकर ला दरवेळी कुठला नं कुठला एक श्वान सोबत देतोच हा बहुतेकांचा अनुभव आता आम्हालाही आला होता.




तोरण्याला आता वरच्या एका टप्प्यापर्यंत गाडी जाते. दुचाकी-चारचाकी वाहनांसाठी टप्प्याच्या शेवटलाच वाहनतळाची सोय ही आहे. तिथेच आपल्या गाड्या लावायच्या आणि तोरणाला वरती जाण्यासाठी मार्गस्थ व्हायचं. तोरणा जातीची झाडे ही फार विपुल प्रमाणात गडावर आहेत. त्याच्यातून मार्ग काढत जात असताना अगदी चहाच्या मळ्यातून जातोय असाच भास होत होता.
पुणे जिल्ह्यातला दुर्गकोटातील अतिदुर्गम व अतिविशाल म्हणून हा गड प्रसिद्ध आहे. तोरणा सुरुवातीपासूनच आपली दमछाक करतो. वेल्हा तालुक्यातून गेलेल्या सह्याद्रीच्या रांगेतून दोन पदर निघून पूर्वेला पसरत गेलेले आहेत, पैकी एका पदरावर तोरणा व राजगड आहेत. दुसऱ्या पदराला भुलेश्वर रांग असे म्हणतात. पुण्याच्या नैर्ऋत्येस असलेल्या पर्वतराजीमध्ये १८.२७६ उत्तर अक्षांश व ७३.६१३ पूर्व रेखांशावर हा किल्ला आहे. याच्या दक्षिणेला वेळवंडी नदी असून उत्तरेला कानद नदीचे खोरे आहे. गडाच्या पश्चिमेला कानद खिंड, पूर्वेला बामण व खरीव खिंडी आहेत. पुण्यापासून खडकवासला- पाबे घाट या रस्त्याने तोरण्यापर्यंतचे अंतर साधारण ६० किमी आहे परंतु हा मार्ग तेवढासा सुस्थितीत नाही. नसरापूर वरून गेल्यास साधारण ८० कि.मी आहे आणि हा जलद मार्ग आहे.
हा किल्ला कधी आणि कोणी बांधला याचा पुरावा आज उपलब्ध नाही. परंतु येथील लेण्यांच्या आणि मंदिरांच्या अवशेषांवरून हा शैवपंथाचा आश्रम असावा. इ.स.१४७० ते १४८६ च्या दरम्यान बहामनी राजवटीसाठी मलिक अहमद याने हा किल्ला जिंकला. पुढे हा किल्ला निजामशाहीत गेला. नंतर तो शिवाजी महाराजांनी घेतला व याचे नाव प्रचंडगड ठेवले आणि गडावर काही इमारती बांधल्या. राजांनी आग्ऱ्याहून आल्यावर अनेक गडांचा जीर्णोद्धार केला. त्यात ५ हजार होन इतका खर्च त्यांनी तोरण्यावर केला. संभाजी महाराजानंतर हा किल्ला मोगलांकडे गेला. शंकराजी नारायण सचिवांनी तो परत मराठ्यांच्या ताब्यात आणला. पुढे इ.स. १७०४मध्ये औरंगजेबाने याला वेढा घातला व लढाई करून आपल्या ताब्यात आणला व याचे नाव फुतुउल्गैब म्हणजे दैवी विजय ठेवले. पण परत चार वर्षांनी सरनोबत नागोजी कोकाटे यांनी गडावर लोक चढवून गड पुन्हा मराठ्यांच्या ताब्यात आणला व यानंतर तोरणा कायम स्वराज्यातच राहिला. पुरंदरच्या तहात जे किल्ले मोगलांना दिले त्यामध्ये तोरणा महाराजांकडेच राहिला होता. असा हा याचा इतिहास.





वेल्हे गावातून चढताना दिसणारा तोरणा आणि गुंजवण्याकडून दिसणारा राजगड यात बरेच साम्य आहे. तशीच पायवाट, बाजूला खोल दरी आणि दिसणारे गुंजवणे धरण. अवघड ठिकाणी पुरातत्त्व खात्याने लोखंडी संरक्षक कठडे बसवले आहेत. त्यामुळे सहज चढउतार करता येते आणि आपला जाण्याचा मार्ग सुकर होतो. थोडीशी विश्रांती घेत-घेत निसर्गाचा आस्वाद घेत आमचा ट्रेक चालला होता. वरती गेल्यावर एका टप्प्यावर काही वानरांची टोळी खाली येऊ पाहत होती पण त्यांना पाहताच आमचा मोती इमानाला जगला नि गुरुगुरल्यामुळे वरच्या-वर त्यांनी कलटी  मारली. तो हि सारखा धापा टाकत होता. याला नक्कीच तहान लागली असणार म्हणून नितेशला सांगून मी त्याच्यासाठी पानाचा द्रोण बनवला आणि त्यात बाटलीने पाणी ओतले तर चपाकss चपाकss  करत त्याने पाणी संपवले आणि पुढच्या प्रवासाला तोही ताजातवाना झाला. मात्र पुढच्याच एका अवघड टप्प्यावर तो थांबला. आम्ही वर गेल्यावर कुss कुss करायला लागला जणू काही सांगत होता मला पण सोबत न्या. टाकून जाऊ नका. मग शेवटी नितेश परत खाली उतरला आणि त्याला रेलिंग च्या बाजूने वर उचलून बाजूला ठेवला तसा टुणकन उडी मारून वरती आला. नंतर मात्र त्याने शेवटपर्यंत आम्हाला साथ दिली.

बिनी दरवाजा 

कोकण दरवाजा 

बुधला माची कडे जाणारा रस्ता 

हत्तीचा माळ

 पश्चिमेचा ला असणारा बिनी दरवाजा पार केल्यावर आम्ही कोठी दरवाजा कडून पुढे मेंगाई देवीच्या मंदिराकडे निघालो. गडावर आता फारच कमी अवशेष शिल्लक आहेत. बालेकिल्ला येथेच मेंगाई देवीचे मंदिर आणि महादेवाचे मंदिर आहे. इथेच पहिले दिवाणघर होते जे आता अस्तित्वात दिसत नाही. कोकण दरवाजा, झुंजार माची, बुधला माची, पाण्याच्या टाक्या, गंगाजाई मंदिर , मरी आई मंदिर एवढीच थोडी फार ठिकाणे आता पाहायला मिळतात. त्यातल्या लकडखाना आणि अंबारखाना याची सुधारणा करून त्याचा वापर दुर्गप्रेमींनी साठी राहण्यासाठी केला आहे. गडावरील तटबंदी चे काम पुरातत्व खात्याकडून करण्यात आले आहे आणि अशी छोटी मोठी बरीच कामे चालू आहेत. अशी माहिती तिथे काम करणाऱ्या सरकारी कंत्राटदाराने आम्हाला पुरवली. पश्चिमेला जाताना अजून एक पाण्याचे टाके आपल्याला पाहायला मिळते ज्याच्या बाजूला लांब नजर टाकली तर कर्नाळा किल्ल्यासारखा एक सुळका दिसतो तोच बुधला माची कडे जाणारा मार्ग आहे. कोकण दरवाजाकडून आम्ही हत्तीचा माळ आणि बुद्धाला माचीच्या मार्गावर जाऊन पाहून आलो . इकडूनच राजगड ला जाण्याचा पायी मार्ग आहे. राजगड ते तोरणा हा साधारण ५-६ तासाचा ट्रेक बरेचसे ट्रेकर इकडूनच करतात. तोरणावरून सह्याद्रीच्या पर्वतरांगा जेवढ्या सुंदर दिसतात तेवढ्याच धडकी भरवतात. एका इंग्रजाने म्हटले होते कि, सिंहगड हि जर सिंहाची गुहा असेल तर तोरणा हे गरुडाचे घरटे आहे. किल्ल्याचा विस्तार खूप मोठा आहे त्यावरूनच याला प्रचंडगड नाव का ठेवलं याची प्रचिती येते. गडाची उंची समुद्र सपाटीपासून साधारण १३९५ मीटर आहे.

झुंजार माची 


आता आमचा शेवटचा टप्पा उरला होता तो म्हणजे झुंजार माची. तिथल्या विस्तीर्ण पठारावर तर आलो पण आता खाली जायला एकच मार्ग होता तोही धडकी भरेल असा. तटाला लोखंडी शिडी ९०. च्या कोनामध्ये बसवून केलेला. आमच्या बाजूला असलेले गृहस्थ तर ते पाहूनच माघारी फिरले आणि आपल्या सहकाऱ्यांची वाट पाहत बसले. आम्ही मात्र व्यवस्थित काळजी घेत खाली उतरलो. पण पुढे गेल्यावर पुन्हा प्रश्न चिन्ह? कारण आता इथे आधारासाठी रेलिंग नव्हते कि कसली शिडी! दगडाच्या कपारीचा आधार घेत खाली उतरावे लागणार होते आणि परतिचा हि मार्ग तोच. आमच्या पुढे असणाऱ्या माणसाची मात्र आता हातभार फाटली "भाऊ जरा थांबा हा! मला मदत करा .. जाऊ नका " त्याने नितेश ला सांगितले . मग नितेशने त्यांना व्यवस्थित आधार देऊन खाली उतरवले. मग मी पण काळजी घेत नितेशच्या मदतीने खाली उतरलो. हुश्श! उतरलो कारण चढाई पेक्षा उतरणंच खूप कठीण असते. खाली उतरल्यावर एक निश्वास टाकत आम्ही झुंजार माचीकडे जाऊन बुरुजाच्या टोकावर फडकणारा भगवा पहिला. अहाहा!!  "जगातील सर्वात सुंदर देखावा तो म्हणजे बुरुजावर फडकणारा भगवा". केलेल्या प्रयत्नाचे हे फळ. त्याच्याच खाली असलेली चोरवाट पाहून परत त्याच मार्गाने वरती आलो. पठारावर आल्यावर एकदा मागे नजर टाकली आणि नितेश बोलला कि , "खरंच झुंजार माची आपल्या नावाला जागली. झुंज द्यायला लागली तिथे पोहोचण्यासाठी. ".
आता आमचा संपूर्ण किल्ला पाहून झाला होता. थोडा वेळ विश्रांती घेऊन आम्ही परतीच्या प्रवासाला लागलो. परताना आम्हाला एक पुण्याचेच  सद्गृहस्थ भेटले. एकटेच फोटो काढत ट्रेकिंग ची मजा घेत जात होते. राजमाची नंतर आम्हाला आणखी एक सोलो ट्रेकर भेटले होते. पुढे उतरताना वरती काम करणारे एक कामगार रिकामा सिलेंडर घेऊन जात होते. विचारल्यावर समजले कि येताना परत त्यांना भरलेला सिलेंडर घेऊन यायचा आहे. "आम्ही जातो पुढे तुम्ही या सावकाश आमचं काय रोजचाच हाय हे" असे बोलून झपाझप ते खाली पण निघून गेले. "बापरे!! भरलेला सिलेंडर डोक्यावर घेऊन गडावर या कठीण वाटेवरून जायचे म्हणजे किती मोठं दिव्य! आणि हे यांचे रोजचं जीवन. सारंकाही असून सुद्धा लोक जेव्हा चांगल्या आयुष्याची तक्रार करतात तेव्हा त्यांना म्हणावं पहा यांच्याकडे एकदा; किती सुखी आहेत तुम्ही हे कळेल.
थोड्याच वेळात आम्ही सुद्धा गड पायउतार करून झालो. परतीच्या प्रवासात जाताना  बनेश्वर च्या दर्शनाला जायचं हे आधीच ठरल्यामुळे आम्ही वेल्हे-नसरापूर चा मार्ग पकडला. रस्त्याचे डांबरीकरण खूप चांगले होते. नितेश सुसाट गाडी पळवाट होता. हे रस्ते पाहिल्यावर अगदी प्रकर्षाने कोकणातील रस्ते आणि येथील रस्ते यांची तफावत जाणवत होती.  आपल्याकडील नेते का या गोष्टी मनावर घेत नाहीत हेच कळत नाही. वर्षानुवर्षे तीच परिस्थिती.



थोड्याच वेळात आम्ही बनेश्वरला पोहोचलो. बनेश्वर हे पुणे जिल्ह्यातील नसरापूर येथे असलेले महादेवाचे मंदिर आहे. पुणे शहरापासून नैऋत्य दिशेला ३६ किलोमीटर अंतरावर एका निसर्गरम्य परिसरात हे मंदिर आहे. आजूबाजूला दाट जंगल आणि निसर्गरम्य परिसर हे ह्या जागेचे वैशिष्ट्य. शांत आणि निसर्गरम्य अशा वातावरणात वसलेले हे मंदिर अत्यंत साधे आणि तरिही सुंदर आहे. जंगल म्हणजे बन आणि या बनामध्ये वसलेला ईश्वर म्हणजे बनेश्वर.
येथील महादेवाचे प्रसन्न चित्ताने दर्शन घेतलं. या मंदिराची काही माहिती मिळते का म्हणून मंदिरातील बाहेर असलेले विश्वस्तांनाच विचारले तेव्हा या  मंदिराला "जलमंदिर " असेही म्हणतात असे त्यांनी सांगितले. तशी याची काही आख्यायिका माहित नाही पण बनेश्वर हे हेमाडपंथी असून मंदिराची रचना मध्यकालीन वास्तुशिल्पाप्रमाणे असून, ह्या मंदिराची स्थापना पेशवे बाजीराव ह्यांचे पुत्र नानासाहेब पेशवे, ह्यांनी १७४९ मध्ये केली.  या मंदिरांमध्ये तुम्हाला महादेवाच्या पिंडीबरोबरच लक्ष्मी आणि विष्णू यांच्या मुर्तीही दिसतील. या मंदिराचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथे असणारे गुप्तलिंग. येथे गर्भगृहातील शाळीग्राम उचलल्यानंतर असणाऱया मुख्य पिंडीखालीच पाच शिवलिंगे आहेत. त्यात जे पाणी आहे ते दक्षिणेला बाहेर पडते आणि मंदिराची जी उभारणी झाली आहे ती "मृत्युंजय मंत्रावर " झालेली आहे. मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळच एक विशाल घंटा आहे. चिमाजी अप्पा ह्यांनी एका युद्धात पोर्तुगीस सैन्यास पराभूत केल्याचे विजयचिन्ह म्हणून ही घंटा ओळखली जाते. ह्या घंटेवर १६८३ हे साल असून एक क्रॉस आहे.  मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारातून आत आल्यावर आपणांस मुख्य मंदिर, दिपमाळ, दोन छोटे कुंड दिसून येतात. समोर गणपती मंदिर आणि दक्षिणेला मारुती आहे. त्याची स्थापना रामदास स्वामींनी केली असे सांगतात. समोर असणाऱ्या गणपती मंदिराच्या १० फुट खालून पाण्याचे झरे आहेत आणि तेच पाणी समोरील कुंडात जमा होते. तसेच हे मंदिर राजगडच्या मार्गावर असल्याने शिवाजी महाराजांच्या पदस्पर्शाने पावन झाले आहे इत्यादी माहिती त्यांनी मला पुरवली.

मंदिराच्या मागील बाजूस शिवगंगा आहे. तिथेच धबधबा असून हे तिथले एक प्रमुख आकर्षण आहे. या मंदिराच्या मागच्या बाजूस असलेल्या बनाचे रूपांतर सुंदर अशा बगिच्यात केलेले आहे. या बनामध्ये विविध प्रकारचे पक्षी पाहायला मिळतात असे बोलले जाते.  बनेश्वराचे दर्शन घेतल्यानंतर आम्ही परतीच मार्ग पकडला.


तोरणा किल्ला पाहण्याची इतक्या वर्षाची मनीषा आज पूर्ण झाली होती. किल्ल्यावर आज काही फारसे नसले तरी निसर्गाची मजा लुटायला, तरुण वयात दमछाक होण्यासाठी व मोकळ्या हवेची मजा घेण्यासाठी तोरणा किल्ला एकदा तरी जमेल तसा पाहायला हवा आणि बनेश्वरच्या वातावरणात रममाण होण्यासाठी एकदा तरी या मार्गावरचा प्रवास करायला हवा.

इतिहास संदर्भ: सौजन्य: ट्रेकक्षितीज.