ऊसाचा गणपती (Sugarcane Ganapati)

ऊसाचा गणपती 
(गणेशोत्सव विशेष)

शीर्षकावरून काहीतरी वेगळं वाटतंय ना! पु.लं.च्या रूपाने तुम्हा-आम्हाला "गुळाचा गणपती" माहिती आहे. मृत्तिकेचा गणपती, नारळातील गणपती, कागदाचा आणि कितीतरी विविध रूपातील गणेश रूपे आपण पाहिले असतील. पण उसाचा गणपती कधी ऐकलाय किंवा पाहिलंय का?  कदाचित नाही असंच सर्वजण म्हणतील. पण तो आहे आणि तो उसाच्या रूपात पुजला जातो दर वर्षीच्या गणेश चतुर्थीला भारतातील एका विशिष्ट भागात. मलाही हे माहित नव्हतं. निमित्त झालं ते माझा डोंबिवलीचा मित्र सुजित कुंबळे याच्या रूपाने. तसा मूळचा तो कर्नाटकमधील मंगलोरी भागातला पण लहानाचा मोठा डोंबिवलीतच. त्याला बाप्पाची खूप आवड. त्याने दरवर्षी गणपती आणायला सुरुवात केली आणि एक वर्ष त्याने गणेश चतुर्थीला व्हाट्सपला ठेवलेला फोटो पाहिला. कुतूहल म्हणून मी त्याला विचारलं तेव्हा त्याने सांगितलं कि आमच्या गावाकडे गणपती या रूपात पूजतात. टाळेबंदीत गावाला राहून तिकडचे रीतिरिवाज माहिती झाल्यावर त्याने त्याप्रमाणे गणपती पूजनाला सुरुवात केली. दरवर्षी जाऊ करता करता राहून जायचं. या वर्षी देखील त्याचं स्टेट्स पाहिलं. पुन्हा माझं कुतूहल जागृत झालं आणि मी त्याला या रूपातल्या बाप्पाच्या दर्शनाची इच्छा व्यक्त केली. " ये ना भाई ! आत्ता  येतो का लगेच ?"  असं म्हणत त्याने मला पुढच्या  ४ सेकंदात लगेच कॉल करून घरी ये असं आवर्जून आमंत्रण पाठवलं. मग मला राहवलं नाही आणि लगेच ज्युपिटरवरून डोंबिवलीतील खड्डे चुकवत कसरत करत -करत त्याच्याकडच्या आगळ्या रूपातल्या बाप्पाला पाहायला निघालो.

घरी पोहोचलो. "भाई कसा आहेस?" म्हणून त्याने हसत-हसत स्वागत केलं " गेल्या -गेल्या पहिलं बाप्पाचं दर्शन घेतलं. छान सुटसुटीत; मोजकीच आरास आणि मांडणी केली होती. मग त्याला याची सविस्तर माहिती विचारली.

 

 प्रथम मांडणी 

तुळूनाडू भागातील हि खूप जुनी परंपरा आहे. खास करून कर्नाटक मधील उडुपी पासून ते केरळ मधील कासरगोड इथपर्यंत हि परंपरा जपली जाते. दरवर्षी गणेश चतुर्थीला एक स्वच्छ लाकडी पाट घ्यायचा, त्यावरती एक वस्त्र अंथरायचे. केळीचे पान ठेवायचे आणि त्याच्या मधोमध एक वाटीभर तांदळाची रास ठेवून श्रीफळ ठेवायचा आणि बाजूला पानाचा विडा. मग तोडून आणलेल्या उसाच्या काड्यांचे दोन भाग करायचे आणि मग काही उभे , काही आडवे  अश्या एकावर एक उसाच्या काड्या ठेवून त्याचा मधोमध ठेवलेल्या नारळा भोवती पिरॅमिड सारखा आकार बनवायचा. थरांची मर्यादा नाही. ३-४ थरांपासून १०-१२ कितीही रचू शकता. काहीजण नारळासोबत गणपतीचा फोटो देखील ठेवतात. मग थर रचून झाल्यावर त्याच्या वर मधोमध पिंगारा ठेवला जातो. आता हा पिंगारा म्हणजे काय तर सुपारीचे फुल. तुलु भाषेत त्याला पिंगारा असे म्हणतात इंग्रजीमध्ये betel nut flower तर आपल्याकडे त्याला शिंपटे (फुलोरे) किंवा पेंडकी  म्हणतात. ते मधोमध ठेवलं कि त्याचा पांढरा शुभ्र झुपका मस्त गणपतीच्या सोंडेसारखा प्रतीकात्मक भासतो. कदाचित त्यामुळेच तो ठेवत असावेत. नंतर त्यावर एखादा हार आणि फुले वाहतात आणि बाजूला गणपतीसाठी एक पंधरा शुभ्र पंचा किंवा धोतर ठेवला जातो.  हि झाली मुख्य साधी सुटसुटित मांडणी. बाकी कलश स्थापन आणि आरास वगैरे आपल्या आवडीनुसार जसं आपण करतो तसंच. नंतर सर्व शेवटी गणपतीला नैवेद्य दाखवून हि पूजा पार पडली जाते. त्यांच्या गावाकडे काही जण बाहेर तुळशी वृंदावनाजवळच बाजूने शेतातून तोडून आणलेला अख्खा ऊस तसाच्या तसा चारही बाजूने रचतात आणि मग हि अशी पूजा नंतर मांडतात अशी पद्धत आहे. मग विसर्जन म्हणून दुसऱ्या दिवशी प्रसाद म्हणून त्या ऊसाचा रस करून प्यायचा आणि वाहिलेली फुले निर्माल्य म्हणून. झाली पूर्ण पूजा.

मला याची एक अध्यात्मिक बाजू दिसली जी त्याने त्याच्या दृष्टिकोनातून सांगितली. नीट याकडे पाहिलं तर मधोमध ठेवलेला नारळ हा आत्मा आणि बाजूने उभारलेला पिरॅमिड हे आपलं शरीर. विसर्जन होईपर्यंत ऊस, फुले हे हळूहळू दुसऱ्या दिवशी सुकत जातं परंतु  नारळ तसाच राहतो. तसंच आपला आत्मा अमर आहे आणि शरीर नश्वर. त्याचा हा दृष्टिकोन मला आवडला.

आता सध्या नवीन पिढी मूर्ती रूपात बाप्पा आणून पूजन करते परंतु काही गावात जुनी जाणती माणसे अजूनही परंपरा पाळतात. असंही त्याने मला सांगितलं. नंतर बाप्पाचा प्रसाद म्हणून मी खीर खाल्ली आणि थोडा वेळ जुन्या आमच्या लॉजिटेक पार्कच्या आठवणी ना उजाळा दिला. मी त्याला या प्रथेमागची कथा विचारली.

या प्रथेमागची अशी मान्यता आहे कि बाप्पाला गोड खायला आवडते आणि ऊस हा  त्याचा आवडता आहे. आपल्या कोकणाप्रमाणेच तुळूनाडू भागात देखील  परमेश्वराचं निसर्गरूपात पूजन केले जाते त्यामुळे बाप्पाला इथे ऊस, नारळ, सुपारी इथे जे पिकतं त्या  निसर्गाच्या प्रतीकात्मक रूपात पुजलं जातं.

तुळशी वृंदावनाजवळील मांडणी

खीर खाऊन तृप्त झालो. नवीन गोष्टींचं मला नेहमीच कुतूहल असतं. गणपतीच्या या आगळ्या -वेगळ्या रूपाच्या दर्शनाने मला समाधान वाटलं. हा गजानन किती किती रूपात आहे नाही.

गणेशाची ३२ आकर्षक रूपे आहेत. तसाच बाप्पा निसर्गातल्या चरा -चरात भरून आहे म्हणूनच तो कित्येकांच्या घरी नारळातून, कधी टोमॅटोतून, कधी वांग्यातून, तरी कधी बटाट्यातून तर कधी एखाद्या फुलातून अश्या विविध रूपातून तो आपल्या भक्तांना नेहमी दर्शन देत असतो आणि पुढेही देत राहील.

गणपती बाप्पा मोरया । पुढच्या वर्षी लवकर या ।।

गणेशार्पणमस्तु....

                                                                                              --- © मयुर सानप Sep2023

टॉप गन : मॅव्हरिक (Top Gun: Maverick)

 

टॉप गन : मॅव्हरिक (Top Gun: Maverick)

सिनेमा हा अंतर्मनातील एक असा कप्पा असतो कि जो आपल्या कितीतरी न पुर्ण झालेल्या इच्छांचं एक प्रतिबिंब दर्शवतो. कित्येक आपल्या इच्छा  क्षण आपण सिनेमाच्या रूपात पुर्ण करत असतो आणि सिनेमा पाहताना तो क्षण जगत असतो. आणि त्यात जर सिनेमा आपल्या आवडत्या कलाकाराचा असेल तर मग "क्या कहने !".

लहान असताना  प्रत्येकाची काहि ना काही स्वप्नं असतात. माझं हि एक होतं. माझी पायलट व्हायची खूप इच्छा होती. आपणही एअर फोर्स मध्ये जाऊन विमानं उडवावी आणि देश सेवा करावी असं खूप वाटायचं. पण ते स्वप्नं  कागदी विमानं उडवण्यापुरताचं राहिलं. आणि ते स्वप्नं नंतर जगू लागलो ते सिनेमाच्या माध्यमातून.

 हॉलिवूडमधील सर्वाधिक लोकप्रिय कलाकारांपैकी एक म्हणजे अभिनेता टॉम क्रुज. मलाही तो खूप आवडतो. (आवडायचं एक वेगळं कारण म्हणजे नकळत माझी हेअर स्टाईल एकदा त्याच्या सारखी झाली होती आणि ऑफिसमध्ये एकाने मला "अरे! ये टॉम क्रूज जैसा हेअर स्टाईल क्यू रखा है ?" अशी कॉम्प्लिमेंट देऊन टाकली होती. आता मी त्याच्यासारखा दूर-दूरवर कुठे दिसत नाही हा भाग निराळा.)  त्याच्या मिशन इम्पॉसिबलचा  तर इतरांप्रमाणे मीही फॅन आहे. त्याचा टॉप गन मॅव्हरिक या सिनेमाचा ट्रेलर जेव्हा पाहिला तेव्हा हा चित्रपट विमान युद्ध नौका वर संबंधित आहे हे लगेच कळून आलं होतं. नंतर सर्च केल्यावर समजलं कि हा सिनेमा १९८६ साली प्रदर्शित झालेल्या टॉप गनचा पुढील भाग आहे. त्यामुळे आधी मी हा चित्रपट पाहिला. हॉलिवूड चित्रपटांची एक आवडणारी गोष्ट म्हणजे प्रत्येक भागात त्याच्या मागच्या - पुढच्या भागाचा रेफेरेंस दिलेला असतो. उत्तम पद्धतीने गोष्टी एकमेकांत गुंफलेल्या असतात. त्यामुळे ते पाहताना एक वेगळीच मजा आणि उत्सुकता असते. हा चित्रपट पाहताना देखील ते आपल्याला जाणवतं. जुनी टॉप गनची ट्यून सतत मागे ऐकू येत राहते. टॉम क्रूज प्रेमींसाठी तो नॉस्टॅल्जिया ठरतो.

'टॉप गन मॅव्हरिक' सिनेमात टॉम क्रूझ प्रमुख  भूमिकेत आहे. तर जेनिफर कॉनेली, जॉन हॅम, ग्लेन पॉवेल, लुईस पुलमन, डॅनी रामिरेझ, मोनिका बार्बरो, एड हॅरिस आणि व्हॅल किल्मर हे कलाकार या सिनेमात आहेत. सिनेमाचं मुख्य कथानक असं आहे कि,

पिट मिशेल हा एक निष्णात एका वैमानिक आहे. अमेरिकेतील नेव्ही पायलटना हवाई हल्ल्यासाठी ट्रेनिंग देण्यात निष्णात असलेली "टॉप गन"  हि एक संस्था आणि तिथे लेफ्टनंट पिट मॅव्हरीक मिशेल जवळपास तीस वर्षे कॅप्टन पदावर कार्यरत असतो.पूर्वायुष्यात मॅव्हरीकने गुज नावाच्या ज्या पायलट मित्राबरोबर उड्डाण केलं होतं तो एका विमान अपघातात त्याला गमावतो (पहिल्या भागातील हा सिन दुसऱ्या भागात त्याला आठवताना चांगला रेफेरेंस घेतला आहे ). अप्रत्यक्षणपणे आपणचं त्याला कुठेतरी जबाबदार आहोत हि भावना त्याच्या मनात सतत घर करून राहते. आणि एक वेळ अशी येते कि त्याच मित्राचा मुलगा हा टॉप गन मध्ये येतो आणि त्याला ट्रेनींग द्यायची जबाबदारी याच्यावर येते ते सुद्धा एका अवघड मिशनवर पाठवण्यासाठी.

हे मिशन खूप अवघड आहे. पर्वतांच्या मध्ये असणाऱ्या युरेनियमच्या सेंटरला नष्ट करून परत यायचं असतं. खूप सारे वळणं आणि वेळ फक्त्त २.५ मिनिट. त्यात देखील विमानविरोधी क्षेपणास्त्रे चुकवून जायचं. आणि हे सर्व शक्य आहे हे तो स्वतः करून दाखवतो. यात ऍक्शन सीन्स तर जबरदस्तच आहेत. पण मानवी भाव-भावनांमुळे निर्णय घेताना होणारा गोंधळ देखील उत्तम चित्रीत झाला आहे. " डोन्ट थिंक जस्ट डू इट " हा डायलॉग आणि त्यानंतर येणार ऍक्शन सीन्स तर मला सॉलिडच वाटला. मिशन साठी लागणाऱ्या सर्व गोष्टींसाठी मॅव्हरिक आपल्या टीमला तयार करतो पण ऐनवेळी त्याला लीड करावं लागतं. ते सुद्धा त्याच्या मित्राच्या मुलाबरोबर. 

F16 सारख्या विमानाच्या हवेतील कसरती ज्या पद्धतीने दृश्य केल्या आहेत त्यासाठी तरी हा सिनेमा आवर्जून पहावा. यात उगाच ऍक्शन सीन्सचा भडीमार नाही. सर्व काही कथेला अनुसरूनचं . या सिनेमातील संगीत सुद्धा मस्तच आहे. "I ain't worried" या गाण्यातील सुरुवातीला वाजणारी शिटी तर एकदम कॅची आहे. त्यामुळे या गाण्याने समुद्रकिनाऱ्यावरील सिनला आयकॉनिक बनवलं आहे. टॉम क्रूज हा वयाच्या साठाव्या वर्षी देखील काय दिसतो यार ! कमाल आहे ! आता त्याला डीएजिंग केलाय कि तो रियल मध्ये तसाच आहे हे त्यांनाच माहित. पण त्याच्या चाहत्यांसाठी त्याचा प्रत्येक  सिनेमा पर्वणीच आहे आणि आता वेध लागेलत  पुढच्या वर्षी रिलीज होणाऱ्या "मिशन इम्पॉसिबल ७" चे.

जाता - जाता एवढंच सांगतो, "Best movie! I have seen in a few years." सिनेमाच्या प्रमोशन मध्ये जे म्हटलं होतं, "Restores your faith in the magic of movies" ते मी तंतोतंत हा सिनेमा पाहताना अनुभवलं.

असंही टॉप गन मॅव्हरिक एकदा पाहून मन नाही भरत.

 

                                                                                                                --- © मयुर सानप 2022

 

सरसेनापती हंबीरराव मोहिते -- प्रविण तरडे

 सरसेनापती हंबीरराव मोहिते

एक काळ असा होता कि मल्टिटॅलेन्टेड असणं म्हणजे काय ते दादा कोंडके आणि सचिन पिळगांवकर यांनी दाखवलं होतं. "कथा -पटकथा - दिग्दर्शक " असं चित्रपटाच्या सुरुवातीला दिसायचं. त्यानंतर तेच बहु कला व्यक्तिमत्व आता प्रविण तरडे यांच्या रूपात दिसत आहे. 

'परिस्थिती जेवढी बिकट, मराठा तेवढाच तिखट' हा चित्रपटाचा ट्रेलर जेव्हा पहिला होता तेव्हाच याची पाहण्याची उत्सुकता होती. चित्रमहर्षी भालजी पेंढारकर यांचे  दुरदर्शनवर चित्रपट पाहत मोठी झालेली आमची पिढी.  बराच काळ लोटला पण तसे ऐतिहासिक चित्रपट पुन्हा झाले नाही. आपला गौरवशाली इतिहास मोठ्या पडद्यावर कधी बघता येईल कि नाही असं नेहमी वाटायचं. दिगपाल लांजेकरांच्या रूपाने थोड्या फार प्रमाणात त्या अपेक्षा बऱ्याच कालावधीनंतर पुर्ण झाल्या.  संभाजी महाराजांची सिरीयल टीव्हीवर सुरु झाली आणि इतिहास न वाचणाऱ्या जनसामान्यांना "सर सेनापती हंबीरराव मोहिते" यांची ओळख झाली.  त्यांचं स्वराज्यातील असणारं महत्व आणि त्यांच्या शौर्याची गाथा अधोरेखित करणारा हा चित्रपट प्रवीण तरडेंनी अगदी जीव ओतून बनवलाय हे पाहिल्यावर लक्षात येतं.

महाराजांच्या खरमरीत पत्रानंतर प्रतापराव गुजर यांनी आवेशात येऊन बेहलोल खानास नेसरीच्या खिंडीत गाठले तिथे संघर्ष झाला आणि त्यात प्रतापराव गुजर यांना वीरमरण आले.  सरसेनापती  म्हणून नियुक्त करताना ती व्यक्ती तशीच पदाला साजेशी असावी असा महाराजांचा विचार होता. महाराजांच्या सैन्यात शे-दीडशे सैनिकांची तुकडी असलेल्या अधिकारी हंसाजी मोहिते यांचा विचार त्यांच्या मनी होता. कऱ्हाडजवळील तळबीड येथील मोहिते घराण्यात त्यांचा जन्म झाला होता. सभासदाच्या बखरीत हंबीररावांचे वर्णन असे केले आहे, 'सरनौबतीस माणूस पाहाता हंसाजी मोहिते म्हणून पागेमध्ये जुमला होता. बरा शहाणा, मर्दाना, सबुरीचा, चौकस शिपाई मोठा धारकरी पाहूस त्यास हंबीरराव नाव किताबती देऊन सरनौबती सांगितली.' सभासद बखरीनुसार असं म्हटले आहे की त्यांना हंबीरराव ही पदवी देण्यात आली होती, तर जेधे शकावलीत हंबीरराव असा उल्लेख आहे. राज्याभिषेकानंतर त्यांच्याकडे सरनौबत पदाचे अधिकार देण्यात आले आणि आपल्या शेवटच्या श्वासापर्यंत ते स्वराज्याची निष्ठा राखुन राहिले. केवळ ते शंभू राजांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे राहिले म्हणूनच संभाजी महाराज हे चारही बाजूच्या आघाड्या उत्तम सांभाळू शकले. संभाजी महाराजांचं चरित्र ज्या वेळेला वाचलं होतं तेव्हाच त्यांचं स्वराज्यात किती महत्व होतं हे समजलं होतं.  त्यांच्याबद्दल लिहिणे म्हणजे पाने पुरणार नाहीत. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि छत्रपती संभाजी महाराज या दोघांच्या नेतृत्वात सरसेनापतीपदाचा बहुमान मिळालेले ते एकमेव सेनापती. महाराजांच्या युद्धनीतीची आणि प्रशासनाची पूर्ण ओळख असलेला, गनिमी काव्यात निष्णात आणि प्रामाणिक असा योद्धा असे गुण त्यांच्यात होते. अश्या  या  शूर सरसेनापतींना मोठ्या पडद्यावर पाहणं म्हणजे माझ्यासाठी एक अवर्णनीय आनंदच होता आणि या आनंदाला कुठेही विरजण लागलं नाही.

ऐतिहासिक चित्रपट काढणं म्हणजे शिवधनुष्य पेलण्यापेक्षा ते कमी नाही. चित्रपट माध्यमात ते साकारताना कुठेतरी काही छोट्या चुका होऊ शकतात आणि प्रेक्षक तेच नेमकं लक्षात ठेवतात. किंबहुना काडीचा इतिहास माहित नसलेली माणसे हि चित्रपटात जे समोर दाखवले जाते तेच खरा इतिहास आहे असे समजून बसतात. त्यामुळे कुठेही इतिहासाचा चोळामोळा न करता योग्य त्या गोष्टी दाखवणं हे फार मोठं आव्हान असतं. या चित्रपटात मोजक्याच गोष्टी अगदी छान मांडल्या आहेत. VFX वगैरे सुरेख वापरलं आहे. संवाद लेखन सुद्धा उत्तम रित्या झाले आहे.  मिळालेल्या संधीचं सोनं कसं करावं ते गश्मीर महाजनी यांच्याकडून शिकावं. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि संभाजी महाराजांची भूमिका ज्या पद्धतीने त्यांनी उत्तम रित्या केली आहे त्याचं खरंच कौतुक. हे खरं तर अनपेक्षितच होतं. सिनेमातला माध्यान्ह हा डोळ्यातून पाणी आणणारा आहे. आपल्या शौर्याचा वारसा पुढे त्यांचीच मुलगी ताराराणी चालवतानाचा सिनेमाचा शेवटही उत्तमरीत्या झाला आहे.

राहून राहून फक्त एकच खंत वाटते ती म्हणजे महाराजांना भरजरी वस्त्र आणखी उत्तम रित्या दाखवली असती तर आणखीन छान वाटलं असतं. छत्रपती असून सुद्धा पेहराव तेवढा उठावशीर मला वाटला नाही आणि फोंड्याची लढाई म्हणून शूटिंग विजयदुर्गचं आहे पण तसं जाणकाराशिवाय इतरांना कळणार नाही.  बाकी काही कमीपणा असला तरी मी काढणार नाही.  कारण मुळातच ऐतिहासिक चित्रपट काढणे हि खायची गोष्ट नाही. मराठी चित्रपटाचं बजेट नेहमी कमी अशीच आरडाओरड असते.  तसं नसतं  तरआपले सिनेमे हे साऊथ पेक्षा भव्यदिव्य बनले असते. त्यामुळे आपला गौरवशाली इतिहास हा मोठ्या पडद्यावर पाहायला मिळत असेल आणि जर केलेला प्रयत्न हा खरंच प्रामाणिक आणि जीव ओतून केला असेल तर त्याचं नुसतं कौतुकच नाही तर त्याला चित्रपट गृहात पाहून साथ दिली पाहिजे. आपल्या माणसाचं कौतुक आपण करणार नाही तर कोण करणार ?

शेवटचं एकच! तो म्हणजे या चित्रपटातला अंगावर काटा आणणारा मला सर्वात जास्त आवडलेला संवाद आणि तो ज्या पद्धतीने दाखवलंय ते ऑसमच !

"परकीय आक्रमणांच्या काळरात्री या येतंच राहतील आणि अशा या काळरात्रींना मधोमध चिरायलाच आपण केशरी रंग बनून जन्माला यायचं.."

जय भवानी ! जय शिवाजी !

--- ©मयुर सानप 

ठिपकेवाली मनोली (मुनिया) (Scaly-breasted munia)

 

ठिपकेवाली मनोली (मुनिया) (Scaly-breasted munia)

टाळेबंदी आणि पक्षी निरीक्षण हे आता चांगलंच समीकरण जुळून आलं आहे. खंड्या, धोबी, शिंपी हे पक्षी पाहिल्यावर आणखीन एक नवीन प्रजाती मला दिसली. अर्थात ! माझ्यासाठी नवीन. खरं तर ! आपल्या धावत्या युगात आपल्यालाच कुठे वेळ होता आपल्या आजूबाजूला पहायला. कोरोनाकाळात याची चांगलीच जाणीव आपल्या सर्वांना झाली . धावत्या आयुष्याला ब्रेक लागला आणि थोडा निवांत वेळ सुद्धा मिळाला. असंच एकदा काम करत असताना "चीक ss चीक ss "  असा बारीकसा आवाज झाला. सकाळची वेळ तशी शांतच होती. मी खिडकीकडे पाहिलं तर एक चॉकलेटी रंगाचा चिमणीएवढा पक्षी खिडकीच्या बाहेर असलेल्या दोरीवर बसला होता. “हाच ओरडत होता का ? “ मी मनातल्या मनात बोललो. हालचाल केली तर उडून जाईल म्हणून थोडा वेळ तसाच खुर्चीत बसून निरीक्षण करत राहिलो. पुन्हा आवाज आला. चोच हलताना दिसली आणि शिक्का मोर्तब झालं. हा याचाच आवाज आहे. किती बारीक आवाज आहे. कोलाहलात तर ऐकूही येणार नाही. मग माझं कुतूहल जागं झालं आणि लगबग झाली ती त्याला कॅमेऱ्यात पकडायची. मी खुर्चीतुन उठतो नाही तर लगेच तो उडून सुद्धा गेला. अरेरे ! आता हा पुन्हा दिसेल का आपल्याला?  मी थोडा खट्टू झालो. दिवसभरात परत काही तो फिरकला नाही. कुठला असेल हा पक्षी ? माझं तोकडं ज्ञान मलाच विचारत होतं. एखाद फोटो मिळाला कि आपल्याला शोधता येईल असा विचार करून मी तो परत येण्याची वाट पाहत होतो.

माझ्या अपेक्षेप्रमाणे तो दुसऱ्या दिवशी सकाळी पुन्हा आला. त्याच जागेवर बसून तो निरीक्षण करत होता. मीही थोडावेळ स्तब्ध होऊन तो काय करतोय ते पाहत होतो. पाठीवर पूर्ण तपकिरी रंग आणि खाली पोटावर पांढरे ठिपके हे आकर्षक दिसत होते. बारीकशी काळसर चोच आणि छोटेशे परंतु भेदक डोळे हे त्याचं सौंदर्य खुलवणारे होते. थोडा वेळ थांबून तो पुन्हा निघून गेला. तो यायचा. थोडा वेळ दोरीवर बसायचा आणि निघून जायचा. सलग २-४ दिवस हाच नित्यक्रम चालू होता. आता मी कॅमेरा घेऊन सज्ज झालो होतो.

"चीक ss चीक ss " आवाज झाला. मी ओळखलं होतं कि तो आला आहे. मी हळूच खिडकीजवळ जाऊन पाहिलं. अरेच्चा ! हे काय पाहतोय मी. या वेळेला तो चोचीत एक बांबूचे पाते घेऊन आला होता आणि त्याच्या सोबतीला त्याची जोडीदार सुद्धा आली होती. मी कॅमेऱ्यात त्यांचा जमेल तसा पटकन फोटो काढला. ते दोघेही भुर्रकन उडाले आणि पलीकडच्या खिडकीजवळ जाऊन बसले. फोटो मिळाल्यावर मी त्याची माहिती मिळवली. माझ्या ज्ञानात आणखीन भर पडली. हा सुंदर दिसणारा पक्षी होता. "ठिपकेवाली मनोली" इंग्रजी मध्ये याला स्केली ब्रेस्टेड मुनिया तर हिंदी मध्ये मुनिया असे म्हणतात. मारुती चितमपल्ली यांनी लिहिलेल्या पक्षीकोश मध्ये यांच्यासाठी मराठी शब्द मनोली आहे.चिमणी या पक्ष्याच्या जातीत मोडणारा मुनिया हा पक्षी कुणाही पक्षीप्रेमीला भुरळ पाडेल असाच आहे. आत्ता मला समजलं होतं कि काही दिवसांपूर्वी असाच काळा  पांढरा  चिमणीएवढा पक्षी मी पहिला होता. ती सुद्धा मनोलीचीच एक प्रजाती होती.

मुनिया पक्ष्यांच्या आकर्षक रूपामुळे जगभरात हे पक्षी मोठय़ा प्रमाणात पाळले जातात. त्यांना जर पाळायचे असेल तर बाजरी खायला घालावी लागते. एका आठवड्याला ते ४-५ किलो बाजरी आरामात फस्त करू शकतात. वेगवेगळ्या रंगात हे पक्षी आढळत असल्याने प्रत्येक ठिकाणी या पक्ष्यांचे वेगळे रूप पाहायला मिळते. आता पाहूया त्याची काही मला मिळालेली माहिती.

 

नाव: ठिपकेवाली मनोली  (इंग्लिश:Scaly-breasted munia; हिंदी:मुनिया).

शास्त्रीय नाव: (Lonchura punctulata)

Kingdom:             Animalia

Phylum:               Chordata

Class:                     Aves

Order:                   Passeriformes

Family:                  Estrildidae

Genus:                 Lonchura

Species:                L. punctulata

Weight:                14 g

Nesting Season: July - October

 

कार्ल लिनिअस यांनी १७५८ मध्ये लोंचुरा वंशाच्या प्रजाती आणि तिचे औपचारिक वर्णन यांचं द्विपाद नाव दिलं. कार्ल लिनिअस हे एक स्वीडिश वनस्पतिशास्त्रज्ञ, प्राणीशास्त्रज्ञ, वर्गीकरणशास्त्रज्ञ होते . ज्यांनी द्विपदी जीवांचे नामकरण करण्याची आधुनिक प्रणाली शोधली . त्यांना "आधुनिक वर्गीकरणाचे जनक" म्हणून ओळखले जाते. मनोलीच्या प्रजातींमध्ये त्याच्या श्रेणीमध्ये ११ उपप्रजाती आहेत, ज्या आकार आणि रंगात किंचित भिन्न आहेत. हा साधारण १० से.मी. आकाराचा पक्षी आहे. ठिपकेदार मुनियाची मादी आणि वीणीच्या हंगामात नसणारा नर दिसायला सारखेच दिसतात. फक्त विणीच्या हंगामी काळात वयस्क नर गडद तपकिरी रंगाचा होतो. यावर असलेले काळे-पांढरे ठिपके हिच याची महत्त्वाची ओळख आहे. जुलै ते ऑक्टोबर हा ठिपकेदार मनोलीच्या विणीचा काळ असून त्यासाठी तो गवतात किंवा झुडपात आपले घरटे बांधतो. मादी एकावेळी शुभ्र पांढऱ्या रंगाची ४ ते ८ अंडी देते. नर-मादी मिळून अंडी उबविणे, पिलांची देखभाल करणे, पिलांना खाऊ घालणे, घरट्याची साफसफाई करणे आदी सर्व कामे करतात. शेतातील दाणे, धान्य, छोटे किडे यावर हे आपली उपजीविका करतात.

मनोलीचे (मुनियाचे ) घुमटाकार घरटे

हे पक्षी कळपांमध्ये सुद्धा राहतात. मऊ कॉल आणि शिट्ट्यांसह संवाद साधतात. ही प्रजाती अत्यंत सामाजिक आहे आणि काहीवेळा मुनियाच्या इतर प्रजातींसोबत वास करू शकते. ही प्रजाती मुख्यत्वे आशिया मध्ये , उष्णकटिबंधीय मैदाने आणि गवताळ प्रदेशात आढळते. प्रजनन जोड्या गवत किंवा बांबूच्या पानांचा वापर करून घुमटाच्या आकाराचे घरटे बांधतात. कमी जास्त प्रमाणात शिटीचा आवाज काढून ते एकमेकांशी संवाद साधतात. तसेच त्यांच्या शेपटीची हालचाल  काही संकेत देणारी असते. अभ्यासाअंती असे लक्षात आले आहे कि, नराचे गाणे अतिशय हळुवार पण गुंतागुंतीचे आहे, ते फक्त जवळून ऐकू येते आणि जिंगल मधील तीव्र नोट असणाऱ्या स्वरासारखे भासते. आणि हे मला बऱ्याच दिवसांच्या निरीक्षणानंतर कळून आले जेव्हा तो सतत चोचीमध्ये एकेक बांबूची पाने किंवा गवताची पाती आणायचा. थोडावेळ दोरीवर बसायचा आणि काहीतरी बारीक आवाजात गात राहायचा. (त्याच्या शिटी मारणाऱ्या विशिष्ट आवाजावरून ) मग पुन्हा खिडकीत जाऊन गोळा केलेलं ठेवायचा नि भुर्रकन उडून जायचा. मी नंतर खिडकीजवळ जाऊन पाहिलं. माझ्या लक्षात आलं कि पठ्ठया !आपलं घरटं बांधण्याच्या कामी लागला होता. मादी तिथे बसली होती आणि त्याने आणलेल्या एकेक गवताच्या, काड्यांचा वापर करून घरटं बांधत होती. आत्ता माझ्या लक्षात आलं कि सुरुवातीचे काही दिवस हा खिडकीबाहेर दोरीवर बसून काय पाहायचा. बहुतेक घरटं बांधण्यासाठी तो जागेची रेकी करत असावा. माझं आता रोजचं निरीक्षण चालू होतं . ४-५ दिवसातच त्यांचं जवळपास घरटं पूर्ण झालं होतं. पण बहुतेक पुढचा त्या दोघांचा सहवास माझ्या नशिबी नव्हता. त्याला कारणच असं झालं कि, मनोलीने घरटं बांधायला सुरुवात केल्यावर कावळा टपून बसलेला असायचा आणि त्याच्या भीतीने ते दूर उडून जायचे. पुन्हा घरटं बांधायला सुरुवात करायचे. निसर्गाने त्यांना कसं उपजतच ज्ञान दिलं आहे स्वतःच्या सुरक्षेचं. ते समजले आणि चालू असलेल्या घरट्याचं काम अर्धवट टाकून निघून गेले. महिने दोन महिने होऊन गेले ते परत आलेच नाहीत. नक्कीच त्यांना दुसरीकडे चांगली सुरक्षित जागा मिळाली असणार.  पुन्हा कधी ते खिडकीजवळ फिरकलेच नाहीत. त्यांच्या घरटं बांधण्याच्या वेळेला त्याची ती चोचीत गवताचं पातं घेऊन यायची लगबग, दोरीवर बसून त्याचं बारीक आवाजातील गाणं, मादीचं खिडकीत बसून घरट्याला आकार देणं हे सगळं मी पाहत होतो, अनुभवत होतो. त्याचा आनंद घेत होतो  आणि नकळत गाणं सुद्धा गुणगुणत होतो. "चलत मुसाफिर मोह लिया रे, पिंजरे वाली मुनिया."

घरटे बांधत असलेली मादी 

माहिती सौजन्य:- पुस्तके आणि आंतरजालावरून साभार.